Nišani – historijske paralele

Autor teksta: Vejsel Hamza
Tekst je objavljen u Alemu God VI, br.133 Septembar 2004

Podizanje nadgorbnih spomenika umrlim muslimanima datira kod nas od pojave islama u našim krajevima. Ovaj običaj je naslijeđen od bogumila, koji su svojevoljno prelazili na islam. Naši stari su te nadgrobne spomenike nazivali bašlucima, nišanima ili, najčešće, izglavnicima, čije su nazivlje preuzeli od osmanlijskih Turaka koji su na ovim prostorima vladali više od pet strotina godina.

Na tom širem geografskom arealu na kojem su upravljali Osmanlije, pronalazimo najstarije nišane kod nas i to su tzv. „šehidski nišani“, koje se ranije nalazio u mnogim mezarlucima, a bilo je također i zasebnih šehidskih mezaristana. Na njima nije bilo nikakvih natpisa nego su na nekima od njih bile uklesane razne rozete ili biljni ornamenti, a na nekima sablja, mač, sjekira ili kakvo drugo ratničko oruđe onoga vremena.

Ponekad i ponegdje takve nišane običan svijet je smatrao svetim, pa se tako i dan-danas mogu čuti različite legende i gotovo nevjerovatne hikaje o svetosti određenog mezara. Ponukani sujevjerjem mnogi od njih vodu sa ovih mezara smatrali su ljekovitom za liječenje bradavica i nekih drugih kožnih bolesti.

Od čisto bogumilskih stećaka, koji su bili masivni i koji su, isključivo, horizontalno polagani, preko prelaznih formi simbiotičkih bogumilsko – islamskih stećaka nišana, pa sve do, opet, čisto islamskih nišana koji su bili nešto lakši i manjih dimenzija, pratimo stalni uspon i u pogledu tretiranja samog materijala od kojega se nišan izrađuje i u pogledu likovno – umjetničke predstave na njegovoj površini. U tom smislu ne nedostaje figuralno – geometrijskih predstava (trokut, krug, cik-cak linija, rozeta, spirala, zvijezda, sunčeva zraka, listovi, grančice, palmete, šestougaonik, oktogon, poligon...), floralnih ornamenata, ideografskih motiva, raznovrsnog ratničkog materijala, različitih turbana i kapa sa ili bez mudževeze (završni dio nišana), kao svjedodžba o pripadnosti određenom tarikatskom bratsvu ili određenoj klasnoj strukturi (aga, beg, ulema...).

 Dakle, način klesanja, obrade i dekorisanja nišana je, počev od XV stoljeća, u stalnom uzletu tako da tokom XVII stoljeća imamo nekoliko domaćih centara koji postižu zavidnu stilizaciju, kako same nadgrobne ploče (nišana) tako i natpisa na njima (tarih – epitaf). Materijal od kojeg su najčešće (i najviše) klesani nišani je skopski kristalni mramor, iz Aranđelova kod Skopja, Uskup, a poznati su kod nas pod imenom „ušćupski nišani“. Ovi skopski nišani su manjih dimenzija. Na nišanima su, gotovo svi, istovjetno stiliyirani, i to su, ima se dojam, najistaknutiji i najuspjeliji primjerci, ali ima i znatan broj onih koji su klesani i izrađivani od kamena krečnjaka, vapnenca, ili, pak, muljike, a ponegdje i ponekad izrađivani su i od nekog drugog „domaćeg“ materijala.

Sami natpisi na ploči realizovani su najčešće neshi pismom, zatim talikom, neshi –talikom, sulusom, ili oni najatrikvniji u dželi ili dželi-neshi pismu. Tako dekorativno izvedeni nadgrobni spomenici, ili sakralni i javni objekti, rukopisi, predmeti za svakodnevnu upotrebu...nazočno svjedoče da epigrafika u islamskoj umjetnosti nalazi primjenu svuda gdje dolazi ukras.

U velikim gradovima u osmansko-tursko doba radili su sa ostalim zanatlijama i „hattati“, koji su se bavili kaligrafskim ukrašavanjem rukopisa, ispisivanjem tekstova (tariha) na nadgrobnim spomenicima i u arhitekturi.

Osnovna namjena tariha, koji je kao oblik pjesničkog isražavanja preuzet iz orjentalnih književnosti, jeste težnja za ostavljanjem nekog traga ne samo na konretnom ograničenom prostoru (zidna površina, nišan...) već i u vremenu. Tarihi, ipak, ne nose samo dokumentarnu vrijednost koja leži u podacima koje nam pružaju natpisi o objektima nego i kulturno – književnu vrijednost, iako im književno-estetsko nije primaran cilj, ali po svojoj formi oni često prerastaju okvire osnovne namjene i postaju svojevrsne pjesme.

Pored odličnog poznavanja jezika na kojem se hronogram pravi (na arapskom, turskom, ili perzijskom jeziku), sastavljanje hronograma zahtjeva i poznavanje utvrđenih pravila pisanja ove vrste pjesništva koje raspolaže strogo ograničenih i beskrajno rotiranim krugom dopuštenih simbola, metafora i alegorija koje možemo manje-više podvesti pod kategoriju loci communi (opšta mjesta).